SORU: Neshedilen ayetler hangileridir.?

Bismillahirrahmanirrahim

Soru: Selamun aleyküm.

Bana nesh ayetlerinin hangileri olduğu ve ayetlerin nuzül sebepleri ile ilgili biraz bilgi verebilir misiniz?

Selam ve dua ile...

Allah'a emanet olunuz inşallah.

NESHEDİLMİŞ ÂYETLERDEN ÖRNEKLER

Cevap-3: Muhterem kardeşim, Kur'an'daki nesh  olayı hakkında üç görüş ortaya atılmıştır:

1- Bir görüş neshi tamamen inkara  dayanmaktadır.

2- İkinci görüş neshi kabul eden  ve buna kendilerine göre sayısı yüzlere varan örnekler zikretmektedirler.

3- Üçüncü görüş neshi sadece sınırlı bazı ayetlerde kabul etmektedir. Şia alimlerinin çoğunluğu bu üçüncü kategoride yer almaktadırlar. Elbette nesh konusunda işlenmesi gereken geniş başlıklar vardır ki şu anda maalesef buna fırsatım yoktur. Sadece sizin sorduğunuz konuya (nesh edilen ayetler) kısaca değinip bazı örnekleri açıklamaya gayret edeceğim:

NESH EDİLEN AYETLERDEN BAZI ÖRNEKLER

1- Bu ayetlerden birisi Mücadele suresinin 12. ayetidir ki bu surenin 13. ayetiyle  nesh edilmiştir. Ayetin iniş sebebi kısaca şöyledir:

Müslümanlardan bazıları sık sık Allah Resulü'ne (s.a.a) gelerek Resulullah'tan özel görüşme talebinde bulunuyorlardı. Görüşünce de öyle çok önemli olan konulardan bahsetmiyor  ve bu vesileyle hem Resulullah'ın değerli vaktini telef ediyorlardı, hem de eziyetine sebep oluyorlardı. Bu durum böyle devam edince Allah'u Teala söz konusu ayeti indirerek hem bu vesileyle samimi olanlarla olmayanları imtihan etti, hem de Resulullah'a yönelik olan eziyeti bertaraf kıldı. 12. ayetle getirilen hüküm şuydu ki artık kim Resulullah'la özel görüşme isterse, önce sadaka vermeli daha sonra görüşmeye gelmelidir. Bu hüküm indikten sonra, ona Hz. Ali (a.s)'dan başka kimse amel etmemiştir. İmam (a.s)'dan bu konuda şöyle nakledilmiştir: "Bu ayet nazil olduğunda benim bir dinarım vardı. Onu on dirheme bozdurdum. Her gün bir dirhem sadaka verdikten sonra Resulullah'ın huzuruna varıp istifade ediyordum. Benim dirhemlerim bittiğinde bu hüküm de kaldırıldı."

Söz konusu ayetlerin metni şöyledir:

"Ey iman edenler! Peygamber ile gizli-özel bir şey konuşmak istediğiniz zaman, bu konuşmanızdan önce bir sadaka veriniz. Bu sizin için daha hayırlı ve daha temizdir. Şayet bir şey bulamazsanız, artık Allah bağışlayan ve merhamet edendir.."(Mücadele,12)

Dediğimiz gibi bu ayetle Allah-u Teala Resulullah'la özel görüşmenin ön şartı olarak sadaka vermeği emretmişti. Ancak Hz. Ali (a.s) dışında kimse amel etmeyince veya edemeyince, hükmü bir sonraki ayetle kaldırmış ve onları affetmiştir. Ayetin metni şöyledir:

"Gizli (özel) bir şey konuşmanızdan önce sadaka vermekten korktunuz da mı yerine getirmediniz? Fakat Allah da sizi affetti. Şu halde namazı kılın, zekatı verin, Allah'a ve Resulüne itaat edin. Allah, yaptıklarınızdan haberi olandır." (Mücadele,13)

Not: Istılah  olarak birinci ayete mensûh (nesh edilmiş), ikinci ayete ise nâsih (nesh eden) denir.

2- Nesh edilen ayetlerin bir diğer örneği, miras konusudur. İslam'ın ilk yıllarında miras konusunda mu'minler birbirlerinden miras alıyorlardı. Bu hüküm Enfal suresinin 72. ayeti gereği uygulanıyordu:

"Gerçekten de iman edip hicret eden, mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad veren, onları barındırıp yardım edenler, işte bunlar birbirlerinin velileridir. (Ancak onlar birbirlerinden miras alabilirler.) İman ettiği halde henüz hicret etmemiş olanlar, hicret edinceye kadar onlar üzerinde herhangi bir velayet hakkınız yoktur. Bununla beraber dinde sizden yardım isterlerse, sizinle arasında antlaşma bulunanlar aleyhine bir durum olmadıkça, onlara yardım etmeniz de üzerinize borçtur. Allah bütün yaptıklarınızı görüp duruyor."(Enfal, 72)

Daha sonra akrabalık bağları  üzerine bina edilen  miras hükümleri nazil olarak bu ayetin hükmü nesh edilmiştir. Örneğin şu ayet:

"Peygamber, müminler için kendi nefislerinden daha evladır. O'nun hanımları da onların analarıdır. Akraba olanlar da (miras konusunda) Allah'ın kitabında birbirlerine, diğer müminlerden ve muhacirlerden daha yakındırlar. Ancak dostlarınıza bir maruf (uygun bir vasiyet) yapmanız müstesnâdır. Bu, kitapta yazılıdır."(Ahzap, 6)

3- Diğer bir örnek de eşi ölen kadınlar içindi. Bu konuda ilk uygulanan hüküm şuydu: Eşi ölen kadınlar eşlerinin vefatından bir yıl geçinceye kadar, onun evinde  kalıp bıraktığı mallardan istifade edebiliyor ve  bunun dışında başka bir miras falan alamıyordu. Bu hüküm şu ayette beyan edilmişti:

"İçinizden hanımlarını geride bırakarak vefat edecek olanlar, eşleri için senesine kadar evlerinden çıkarılmaksızın kendilerine yetecek bir malı vasiyet etsinler. Bununla birlikte eğer kendileri çıkarlarsa, kendi haklarında yaptıkları meşru bir hareketten dolayı size bir sorumluluk yoktur. Allah çok güçlüdür, hüküm ve hikmet sahibidir."  (Bakara, 240)

Daha sonra bu hüküm iddet ve miras hükümleriyle nesh edilmiştir:

"İçinizden vefat edip de geride eşler bırakan kimselerin hanımları, kendi başlarına dört ay on gün beklerler. İddet (bekleme) sürelerini bitirdikleri zaman, artık kendileri hakkında meşru bir şekilde yapacakları hareketten size bir günah yoktur. Allah, yaptıklarınızdan haberdardır."(Bakara, 234)

"Eğer hanımlarınızın çocukları yoksa, bıraktıkları mirasın yarısı sizindir. Şâyet bir çocukları varsa o zaman mirasın dörtte biri sizindir. Bu paylar, ölenin vasiyeti yerine getirildikten ve varsa, borcu ödendikten sonra verilir. Eğer siz çocuk bırakmadan ölürseniz, geriye bıraktığınız mirasın dörtte biri hanımlarınızındır. Şâyet çocuklarınız varsa o zaman bıraktığınız mirasın sekizde biri hanımlarınızındır. Bu paylar, yaptığınız vasiyetler yerine getirilip ve varsa borcunuz ödendikten sonra verilir. Eğer ölen bir erkek veya kadının çocuğu ve babası bulunmadığı halde kelâle olarak (yan koldan) mirasına konuluyor ve kendisinin bir erkek veya kız kardeşi bulunuyorsa, bunlardan her birinin miras payı terekenin altıda biridir. Eğer mevcut olan kardeşler bundan daha çok iseler, bu takdirde kardeşler mirasın üçte birini zarara uğratılmaksızın aralarında eşit olarak taksim ederler. Bu paylar ölenin vasiyeti yerine getirilip ve varsa borcu ödendikten sonra verilir. Bunlar, Allah tarafından bir emirdir. Allah her şeyi bilen ve yarattıklarına çok yumuşak davranandır." (Nisâ, 12)

4- Başka bir örnek, zina eden kimsenin cezasıyla ilgilidir. İlk uygulanan hüküm şuydu: Bir  kimse zina ettiğinde onlara uygulanan hüküm eziyet ve kınama idi.

"Sizlerden zina edenlerin her ikisine de eziyet edin. Eğer onlar tevbe edip kendilerini ıslah ederlerse onlardan vazgeçin. Çünkü Allah tevbeleri kabul eden ve çok merhamet edendir."(Nisâ,16)

Daha sonra bu hüküm hapsetme ve aç susuz bırakma hükmüyle nesh edildi:

"Kadınlarınızdan zina edenlere karşı, içinizden dört şahit getirin. Eğer onlar, şahitlik yaparlarsa, bu kadınları, ölüm alıp götürünceye kadar veya Allah onlara bir çıkış yolu açıncaya kadar evlerde hapsedin."(Nisâ,15)

Bir müddet sonra da kırbaçlama ve recm hükümleriyle bu da nesh edilmiştir:

"Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz kırbaç vurun; Allah'a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah dini(ni tatbik) hususunda sizi sakın acıma duygusu kaplamasın! Müminlerden bir grup da onlara uygulanan cezaya şahit olsun."(Nur,  2)

Elbette kırbaç hükmü bekar zinakarlara aittir; ama evli olan zinakarların hükmü recm (öldürme)dir ki gayri Kur'anî vahiyle Resulullah'a bildirilmiştir.

5- İslam'ın ilk yıllarında İslam ve Müslümanların o günkü maslahatı dikkate alınarak kafirlere ve müşriklere karşı toleranslı davranma izni verilmişti. Bu hükümler örneğin şu ayetlerde bildirilmişti:

"Ey Muhammed! İman edenlere söyle: Allah'ın cezalandıracağı günlerin geleceğini ummayanları şimdilik bağışlasınlar. Çünkü Allah her kavmi kazandıklarıyla cezalandıracaktır."(Câsiye, 14)   

"Ehl-i kitaptan birçoğu arzu etmektedir ki, sizi imanınızdan sonra çevirip kâfir etsinler: Hak kendilerine iyice belirdikten sonra bile sırf nefsaniyetlerinden ve kıskançlıktan dolayı bunu yaparlar. Buna rağmen siz şimdi af ile, hoşgörüyle davranın, tâ Allah emrini verinceye kadar. Şüphe yok ki Allah her şeye kâdirdir."(Bakara, 109)

Bu  ayetler,  onlarla savaşmaya izin veren ve buna teşvik eden ayetlerle nesh edilmiştir:

"Kendilerine savaş açılan kimselere (kâfirlere karşı koymak için) izin verildi. Çünkü onlar zulme uğradılar. Şüphesiz Allah onları zafere ulaştırmaya kadirdir."  (Hac, 39)

"Ey Peygamber! Müminleri cihada teşvik eyle. Eğer sizden sabredecek yirmi kişi olursa iki yüze galip gelirler ve eğer sizden yüz kişi olursa kâfirlerden bin kişiye galip gelirler. Çünkü onlar hakkı ve akıbeti düşünmeyen anlayışsız bir kavimdirler."(Enfâl, 65)

"Şu haram aylar bir çıktı mı artık o müşrikleri nerede bulursanız öldürün, yakalayın, hapsedin ve bütün geçit başlarını tutun. Eğer tevbe ederler ve namaz kılıp zekatı verirlerse onları serbest bırakın. Muhakkak ki, Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir." (Tevbe, 5)

"Kendilerine kitap verilenlerden oldukları halde ne Allah'a, ne ahiret gününe inanmayan, Allah'ın ve Resulünün haram kıldığını haram tanımayan ve hak dini din edinmeyen kimselere alçalmış oldukları halde elden cizye verecekleri hale gelinceye kadar savaş yapın."(Tevbe, 29)

6- Önceleri Müslümanlara Allah-u Teala'nın hükmü kafir ve müşriklerle müdara  edip onlarla yaptıkları anlaşmaya sadık kalmalarıydı; bu hüküm örneğin şu ayetlerde  beyan edilmiştir:  

"Onlar, küfür işledikleri gibi, sizin de küfür işleyip kendileriyle bir olmanızı arzu ettiler. Onun için, onlar Allah yolunda hicret edinceye kadar içlerinden dost edinmeyin. Eğer bundan yüz çevirirlerse onları yakalayın ve bulduğunuz yerde öldürün; Onlardan ne bir dost, ne de bir yardımcı edinmeyin."(Nisâ, 89) 

"Ancak o kimselere dokunmayın ki, sizinle aralarında anlaşma olan bir kavme sığınmış bulunurlar. Yahut ne sizinle, ne de kendi kavimleriyle savaşmayı gönüllerine sığdıramayıp tarafsız olarak size gelmişlerdir. Eğer Allah dileseydi, onları size musallat kılardı, onlar da sizinle savaşırlardı. Eğer onlar sizden uzak dururlar, sizinle savaşmayıp size barış teklif ederlerse, Allah, sizin için onlar aleyhine bir yol vermemiştir."(Nisâ, 90) 

"Hata dışında bir mümin, diğer bir mümini öldüremez. Ve kim bir mümini yanlışlıkla öldürürse, mümin bir köle azad etmesi ve ölenin ailesine (varislerine) teslim edilecek bir diyet vermesi gerekir. Ancak ölünün ailesinin bağışlaması müstesnadır. Eğer öldürülen, mümin olmakla beraber size düşman bir kavimden ise, o zaman, öldürenin bir köle azad etmesi gerekir. Eğer öldürülen sizinle aralarında antlaşma olan bir kavimden ise, öldürenin, ölenin ailesine diyet vermesi ve mümin bir köle azad etmesi gerekir. Bunlara gücü yetmeyenin de Allah tarafından tevbesinin kabulü için arka arkaya iki ay oruç tutması gerekir. Allah, Alimdir (her şeyi bilendir), Hakimdir (hüküm ve hikmet sahibidir)."(Nisâ, 92)  

"Gerçekten de iman edip hicret eden, mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad veren, onları barındırıp yardım edenler, işte bunlar birbirlerinin dostlarıdırlar. İman ettiği halde henüz hicret etmemiş olanlar, hicret edinceye kadar onlar üzerinde herhangi bir velayet hakkınız yoktur. Bununla beraber dinde sizden yardım isterlerse, sizinle arasında antlaşma bulunanlar aleyhine bir durum olmadıkça, onlara yardım etmeniz de üzerinize borçtur. Allah bütün yaptıklarınızı görüp duruyor." (Enfâl, 72) 

"Ey iman edenler! Mümin kadınlar hicret ederek size geldiği zaman, onları imtihan edin. Allah onların imanlarını daha iyi bilir. Eğer siz de onların inanmış kadınlar olduğunu öğrenirseniz onları kâfirlere geri döndürmeyin. Bunlar onlara helal değildir. Onlar da bunlara helal olmazlar. Onların (kocalarının) sarfettiklerini (mehirleri) geri verin. Mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman onlarla evlenmenizde size bir günah yoktur. Kâfir kadınları nikâhınızda tutmayın, sarfettiğinizi isteyin. Onlar da sarfettiklerini istesinler. Allah'ın hükmü budur. Aranızda O, hükmeder, Allah bilendir, hikmet sahibidir."(Mümtehine, 10)

Bu ayetlerdeki hüküm (sözleşmelere sadık kalma) beraat (tevbe) suresinin ilk ayetleriyle nesh edilmiştir.

"Allah'tan ve Resulü'nden bir ültimatomdur bu, kendileriyle antlaşma yaptığınız müşriklere:

"Bundan böyle yeryüzünde dört ay daha istediğiniz gibi gezip dolaşın. Şunu da bilin ki, Allah'ı aciz bırakacak değilsiniz. Allah kâfirleri mutlaka perişan edecektir."(Tevbe, 1-2)

7- Savaşın meşruluğu ve tedriciliğini beyan eden ayetler de neshin bir diğer örneğidir. Evet savaşla ilgili hükümler tedrici ve birkaç aşamada inmiş ve her birisinde inen ayetler bir öncekini nesh etmiştir. Bu aşmaları şöyle sıralayabiliriz:

a) Salt izin:

"Kendilerine savaş açılan kimselere (kâfirlere karşı koymak için) izin verildi. Çünkü onlar zulme uğradılar. Şüphesiz Allah onları zafere ulaştırmaya kadirdir."

"Onlar "Rabbimiz Allah'tır" demelerinden başka bir sebep olmaksızın haksız yere yurtlarından çıkarıldılar. Eğer Allah insanların bir kısmını bir kısmı ile defetmeseydi manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah'ın adı çok anılan mescidler elbette yıkılırdı. Şüphesiz Allah kendi (dini) ne yardım edene yardım edecektir. Şüphesiz Allah çok güçlüdür, çok izzetlidir (her şeye galiptir)."(Hac, 39-40)

b) Misillemeye izin:

"Diğer birtakım kimseleri de bulacaksınız ki; hem sizden emin olmak, hem de kavimlerinden emin olmak isterler. Fitne için her davet olunuşlarında onun içine baş aşağı dalarlar. Eğer bunlar sizden çekinmezlerse, kendilerini bulduğunuz yerde yakalayın ve öldürün. İşte bunlar aleyhinde size açık bir ferman verdik."(Nisâ, 91)

"Eğer onlar barıştan yana olurlarsa, sen de barıştan yana ol! Ve Allah'a güven. Çünkü işiten ve bilen O'dur."(Enfâl, 61)

c) Yakın olan müşrik ve kafirlerle savaşmanın önceliği:

"Ey iman edenler, önce yakın çevrenizdeki kâfirlerle savaşın ki, sizde bir güç ve kuvvet olduğunu görsünler. Ve iyi bilin ki, Allah müttakilerle beraberdir."(Tevbe, 123)

d) Bütün müşrik ve kafirlerle savaşmak:

"Şu haram aylar bir çıktı mı artık o müşrikleri nerede bulursanız öldürün, yakalayın, hapsedin ve bütün geçit başlarını tutun. Eğer tevbe ederler ve namaz kılıp zekatı verirlerse onları serbest bırakın. Muhakkak ki, Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir." (Tevbe, 5,

"Kendilerine kitap verilenlerden oldukları halde ne Allah'a, ne ahiret gününe inanmayan, Allah'ın ve Resulünün haram kıldığını haram tanımayan ve hak dini din edinmeyen kimselere kendilerine kitap verilenlerden oldukları halde ne Allah'a, ne ahiret gününe inanmayan, Allah'ın ve Resulünün haram kıldığını haram tanımayan ve hak dini din edinmeyen kimselere alçalmış oldukları halde elden cizye verecekleri hale gelinceye kadar savaş yapın. alçalmış oldukları halde elden cizye verecekleri hale gelinceye kadar savaş yapın." (Tevbe, 29)

İşte bunlar istediğiniz mensûh ayetlerden birkaç örnektir. Allah'a emanet olun.